Participatie

De energietransitie heeft ingrijpende effecten op de directe leefomgeving van burgers. Veranderingen in de woning, wijk en omgeving zijn noodzakelijk om doelen rondom energiebesparing en opwek van duurzame energie te realiseren. De mate waarin bewoners onderdeel zijn van het proces om te komen tot dit soort duurzame beslissingen, drukt een belangrijk stempel op de snelheid en de uitkomst van dit soort projecten. We spreken van bewonersparticipatie als het gaat om het betrekken van bewoners bij beleid of plannen voor een gemeente of wijk.

Veel bewoners willen in meerdere of mindere mate invloed kunnen uitoefenen op plannen die gerelateerd zijn aan de energietransitie en zich betrokken voelen bij besluiten die hierover worden genomen. In andere woorden, burgers willen participeren in deze plannen. Wanneer dit onzorgvuldig gebeurt, kan dit leiden tot zorgen, discussies en een verwijdering van burgers ten opzichte van initiators van projecten. Dit kan leiden tot vertraging of het niet realiseren van het project. Daarnaast hebben burgers in bepaalde gevallen het laatste woord. Woningeigenaren bepalen bijvoorbeeld wat er wel of niet gebeurt in hun woning. Er is geen regelgeving die gemeentes het mandaat geeft bestaande woningen van het aardgas af te sluiten.

Kortom, bewonersparticipatie is cruciaal om de energietransitie tot een succes te maken. In het project Samen werkt het beter: bewonersparticipatie in de wijkaanpak (PDF) wordt bewonersparticipatie als volgt beschreven. In projecten gericht op het aardgasvrij maken van wijken, hebben bewoners verschillende rollen. Naast burger zijn bewoners ook klant: in veel wijken zullen mensen kosten maken om bijvoorbeeld hun woning te (laten) isoleren, of een warmtepomp of een elektrische kookplaat aan te schaffen. Tegelijkertijd hebben bewoners als burger bepaalde rechten en verwachtingen ten aanzien van de overheid. Doordat bewoners deze twee rollen hebben en afwisselen, moet bewonersparticipatie naast burgerschap aspecten (zoals het recht op informatie en een overheid die luistert naar burgers, en verantwoording aflegt) ook klantaspecten (zoals een aantrekkelijk aanbod, kwaliteit van werk) omvatten.

Hoe en de mate waarin burgers worden betrokken kan in de praktijk sterk verschillen. Dit hangt onder andere af van het soort project, bijvoorbeeld het realiseren van een windpark of een aardgasvrije wijk, de aanwezigheid van actieve bewoners(groepen) en de samenwerking met de initiator(en) van het project, zoals gemeentes, warmtebedrijven en projectontwikkelaars. Een participatieproces kan zich richten op individuele bewoners of groepen bewoners (collectieven). De mate van invloed binnen het participatieproces wordt beschreven door de participatieladder (Arnstein, 1969). Iedere tree omhoog geeft een sterkere mate van participatie aan. Kort gezegd kan er onderscheid gemaakt worden tussen bewoners die kunnen meedenken, meebepalen en zelf-organiseren.

Op verschillende terreinen wordt ervaring opgedaan met bewonersparticipatie. Sommige participatieprocessen betreffen specifiek bewoners van een (beoogde) aardgasvrije wijk, waar anderen gaan over omwonenden van een windpark. Gemeentes spelen vaak een belangrijke rol binnen participatietrajecten. Dit geldt zowel voor projecten die zich richten op het verduurzamen van woningen binnen de wijkaanpak, als energie op land projecten zoals wind- en zonneparken . De tool De energieke gemeente helpt bij het betrekken van bewoners en het creëeren van draagvlak. De energieke gemeente

Vanwege de in het Klimaatakkoord gestelde doelen zijn de komende jaren veel nieuwe windparken, zonneweides en andere ruimtelijke duurzame energieprojecten nodig. Eén van de afspraken is dat 30 energieregio’s in Nederland onderzoeken waar en hoe het best duurzame elektriciteit op land (wind en zon) opgewekt kan worden. Dit is vastgelegd in de Regionale Energie Strategie (RES). De handreiking voor burgerparticipatie ontwikkeld door Energie Participatie en de Handreiking 2.0 (inclusief werkblad participatie) van de NPRES geven input voor participatie binnen het RES-proces. Na het opstellen van de RES 1.0 krijgt dit document een update in 2023 met de RES 2.0.

Het op tijd betrekken van bewoners wordt steeds belangrijker. Uit verschillende sessies met gemeenten uit de drie Utrechtse RES’en blijkt de behoefte om participatie concreter te maken. Plaatshechting, lokale wederkerigheid en vertrouwen van bewoners in de lokale overheid spelen een rol in de verschillende fases van het RES-proces. Het blijkt voor gemeentelijke medewerkers vaak een uitdaging om op één lijn te komen met de gemeenteraad over hoe het participatietraject het best ingericht kan worden.

Bij de keuze van een locatie om duurzame energie op te wekken, wordt vaak gekeken of een locatie ruimtelijk geschikt is (bijvoorbeeld hoe de contouren van een windturbine vallen, of wat de afstand tot koppelpunten in het huidige netwerk is) en hoeveel energie er opgewekt kan worden. Deze samenhang met andere ruimtelijke ordening vraagstukken geeft aan hoe complex het RES-proces is. Maar of een locatie geschikt is, hangt ook af van andere factoren, zoals de geschiedenis van een gebied, vertrouwen van bewoners in de lokale overheid, of de houding ten opzichte van duurzame energie. In gesprek gaan met omwonenden en hen betrekken bij energieprojecten is essentieel om dit soort ruimtelijke projecten voor elkaar te krijgen, maar in de praktijk blijkt er vaak nog weerstand te ontstaan. Hierbij ontstaan vaak vragen zoals; Wanneer wordt er voldoende geparticipeerd? En wanneer is een participatietraject geslaagd? Het opstellen van een rechtvaardige aanpak, op het gebied van procedures, verdeling en erkenning, biedt een goede basis voor een participatiekader.

Er is al veel bekend over het draagvlak van burgers voor het aardgasvrij beleid en de drijfveren en barrières van bewoners richting aardgasvrij wonen. In het onderzoek De klantreis compleet: bewonerservaringen met de uitvoeringsfase van aardgasvrije wijken (2022) is in kaart gebracht hoe eigenaar-bewoners de uitvoeringsfase van aardgasvrij wonen ervaren. Welke drijfveren en barrières spelen een rol in deze fase? Burgers over klimaatbeleid

In eerste instantie is er vaak vraag naar algemene, goed toegankelijke, heldere informatie over de plannen voor aardgasvrij wonen en in de latere stappen is er meer vraag naar specifieke hulp en informatie voor de individuele woonsituatie. Om participatieprocessen goed vorm te geven moeten deze drijfveren en barrières worden meegenomen bij het ontwikkelen van participatiestrategieën. Hoe dit nu gebeurt en wat beter kan, is geanalyseerd in het project samenwerken in de wijkaanpak. Hier worden de ervaringen met bewonersparticipatie in acht van de 27 proeftuinen uit de eerste ronde beschreven. Samenwerken in de wijkaanpak: ervaringen met bewonersparticipatie in acht proeftuinen aardgasvrije wijken

Sociale cohesie kan worden gebruikt om (meer) bewoners te betrekken bij lokale energie-initiatieven. Lokale initiatieven spelen een belangrijke rol in het realiseren van de energietransitie . Zij stimuleren en helpen bewoners. De Stichting Buurkracht organiseert en ondersteunt door het hele land burgerinitiatieven. In het werkboek ‘Samen lokaal in beweging’ (SLIB), ontwikkeld door Buurkracht en TNO, wordt beschreven welk traject je lokaal moet doorlopen om meer mensen te betrekken en te motiveren om acties in gang te zetten gericht op de energietransitie. De energietransitie heeft lang niet voor iedereen de hoogste prioriteit. Door mensen te verbinden rond thema’s die ze bezighouden en waarmee ze actief zijn, verlaag je drempels en maak je kans op succes groter. Samen Lokaal in Beweging. Werkboek

De tool Zet je VvE op groen is een praktisch stappenplan voor vergaande verduurzaming van appartementencomplexen. Zet je VvE op Groen

Het werkboek participatie en communicatie voor woningcorporaties helpt bij verduurzaming van woningen. Werkboek participatie en communicatie voor woningcorporaties

Het Europese project Communitas verzamelt veel informatie over de rol van energiecommunities.

Gemeentes hebben een belangrijke rol in participatietrajecten, maar het blijkt lastig om deze rol goed in te vullen. (Kleinere) gemeentes worstelen vaak met beperkte tijd, kennis, budget en bemensing om een goede participatie-aanpak van de grond te krijgen. ‘De energieke gemeente’ geeft op basis van de bestaande kennis ondersteuning in deze verduurzamingstrajecten. De energieke gemeente

Ook de website van het Nationaal Programma Lokale Warmtetranisite (NPLW) biedt informatie over het ontwerpen van een participatieproces.