Draagvlak voor klimaatbeleid: wat willen burgers (niet)?

Maatregelen om de energietransitie voor elkaar te krijgen hebben impact op ons leven en onze leefomgeving. Vaak moet een afweging worden gemaakt tussen wat goed is voor het klimaat en de gevolgen voor bijvoorbeeld het landschap (windmolens) of het laag houden van kosten van autorijden. Wanneer maatregelen op steun kunnen rekenen, spreken we ook wel van draagvlak. Mensen kunnen echter ook bepaalde maatregelen afkeuren. Er wordt dan gesproken over weinig draagvlak. Draagvlak wordt ook wel legitimiteit genoemd.

Het is belangrijk om het draagvlak voor energiemaatregelen te meten, om zo maatschappelijke onrust of weerstand te voorkomen. Inzicht in de mate van draagvlak voor verschillende beleidsmaatregelen kan meewegen bij politieke beslissingen om maatregelen wel of niet in te voeren. Vaak is het doel hierbij om maatschappelijke onrust of weerstand te voorkomen.

Het draagvlak kan op verschillende manieren worden gemeten: via vragenlijsten, via de methode van Participatieve Waarde Evaluatie (interactieve vragenlijsten waarbij mensen op de stoel van beleidsmaker worden gezet) en via vragenlijsten waarbij respondenten tussendoor geïnformeerd worden. In deze studies is te zien dat er voor veel beleidsmaatregelen draagvlak is, zolang het aan een aantal voorwaarden voldoet. Twee belangrijke voorwaarden voor veel mensen blijkt te zijn dat beleid eerlijk is verdeeld en dat er ook beleid wordt ingevoerd dat is gericht op het verduurzamen van de industrie. Dit geldt ook wanneer het gaat om het invoeren van een persoonlijk carbon budget. Voor het industrieel afvangen en de opslag van CO₂ is het draagvlak wisselend. Er leven bij mensen met name zorgen over het lekken van CO. Draagvlak voor een CO2-budget voor consumenten

Uitgeschreven tekst

De figuur laat zien in welke mate deelnemers vinden dat tien onderzochte maatregelen moeten worden toegepast om de doelen voor 2030 te halen. Het betreft de uitkomsten van een Participatieve Waarde Evaluatie over klimaatbeleid dat door de TU Delft is uitgevoerd in opdracht van de Rijksoverheid. Voor wind op zee, wind en zon op land, een kilometerheffing, subsidie voor elektrisch rijden, verkleining van de veestapel, een vleesbelasting, energiebelasting op aardgas, woningen isoleren, de CO2-heffing voor de industrie, en CO2-subsidie voor de industrie wordt aangegeven of er volgens het panel of volgens de deelnemers van de openbare vragenlijst geen extra inzet moet komen, een beetje extra inzet, extra inzet, meer extra inzet of veel extra inzet. Het panel staat het meest open voor meer inzet op de CO2-heffing op de industrie (49% is voor veel extra inzet) en de deelnemers van de openbare vragenlijst sluiten zich daar bij aan (60% is voor veel extra inzet). Het minste draagvlak is er bij het panel voor vleesbelasting (13% wil geen extra inzet). Bij de overige deelnemers is dit wind en zon op land (36% wil geen extra inzet).

Uitgeschreven tekst

Het figuur laat de resultaten zien van een onderzoek van TNO naar het draagvlak voor tien verschillende klimaatbeleidsmaatregelen. Die maatregeln zijn: verhoging van de belasting op fossiele brandstoffen , betalen naar gebruik van auto’s en motoren, subsidie voor de aankoop van elektrische auto’s, verhoging van de belasting op vliegtickets, subsidie op isolatie voor woningen, verhoging van de energiebelasting op aardgas, subsidie voor aansluiting op een collectief wartmenet, een spaarbonus bij woningverduurzaming, een verhoging van de belasting op vlees en het verkleinen van de veestapel. Het meeste draagvlak is er voor een subsidie voor isolatie voor woningen (ruim 70% is enigszins to sterk voor). Het minste draagvlak is er voor een verhoging van de belasting op fossiele brandstoffen (daar is 50% enigszins tot sterk tegen).

Over bepaalde onderwerpen, zoals minder consumeren, is nog niet onderzocht wat het draagvlak is. Niet voor alle klimaatmaatregelen weten we wat het draagvlak is onder Nederlanders. Maatregelen die bijvoorbeeld gaan over minder consumeren, zoals een verbod op reclame of een kortere werkweek, zijn nog niet opgenomen in draagvlakstudies. Daarnaast weten we niet wat het draagvlak is voor verschillende varianten van beleid die mogelijk zijn voor dezelfde maatregelen. Een voorbeeld is een kilometerheffing die op verschillende manieren kan worden ingericht.

Ondanks dat er voor klimaatbeleid vrij veel draagvlak lijkt te zijn op papier, kan het concreet implementeren van de maatregelen toch voor weerstand zorgen. Zo zijn veel mensen in het algemeen voor windenergie, maar willen zij toch geen windmolen in hun buurt. Ook is er verschil in draagvlak tussen verschillende groepen (bron: TU Delft).

Er zijn verschillende factoren die eraan bijdragen of mensen maatregelen wel of niet steunen: denken ze dat het beleid effectief is, in welke mate denken zij hier zelf door geraakt te worden, en denken ze dat het eerlijk is? (bron: Broecks et al.). Over dat laatste punt: het zou ook kunnen dat mensen beleid als meer effectief gaan zien, wanneer zij het beleid aantrekkelijker vinden.

Voorwaarden voor de invoering van beleid die de grote middengroep (75%) noemt zijn (bron: TU Delft):

1. Klimaatmaatregelen die de persoonlijke levenssfeer van burgers direct raken zijn pas acceptabel als andere maatregelen zichtbaar maximaal zijn toegepast en de overheid een streng beleid voert tegen grote vervuilende sectoren. Maatregelen die hierbij passen zijn: “Aanscherping CO₂-heffing industrie” en “Verhogen van de vliegbelasting”. Maatregelen die de levenssfeer niet direct raken zijn: “Stimuleren van isolatie van woningen”, “Verlenging subsidie elektrisch rijden”, “Meer subsidie afname CO₂-uitstoot industrie” en “Meer windmolens op zee”. Ook “Zonnepanelen op daken” werd genoemd.
2. Bescherm lage inkomens en voorkom dat de kloof tussen arm en rijk groter wordt (zie ook energiearmoede). Energiearmoede
3. De vervuiler moet betalen (zowel bedrijven als burgers).
4. De baten van een maatregel moeten hoger zijn dan de kosten en er mag geen beter alternatief zijn.

Overheden kunnen draagvlak vergroten door het beleid aan te passen, zodat het zo eerlijk en effectief mogelijk is, en zo weinig mogelijk last veroorzaakt in het leven van burgers. Een belasting op vlees kan bijvoorbeeld zo worden ingestoken dat de opbrengsten van deze belasting worden verdeeld over de bevolking. Er kan ook gekozen worden voor een andere vorm van eerlijkheid: opbrengsten worden gestoken in het verbeteren van dierenwelzijn of het goedkoper maken van biologisch geproduceerd vlees (of ander voedsel). Het is nog niet precies duidelijk wat werkt, en de meningen verschillen ook tussen burgers (bron: TU Delft).

De overheid zal daarbij altijd een afweging moeten maken tussen verschillende belangen. Deze afweging is niet altijd duidelijk voor burgers. Burgers hebben vaak minder informatie over de kwestie en zijn er minder mee bezig geweest. Daarnaast kan er door (sociale) media een bepaald narratief ontstaan over een kwestie, waardoor het meer genuanceerde en meer complexe verhaal niet gehoord wordt door burgers. Bijvoorbeeld over wat de industrie al doet aan verduurzaming. Daarom is onder andere recentelijk verkend of het introduceren van een burgerberaad een goed idee zou zijn. Ook andere vormen van burgerparticipatie, waarbij burgers kunnen meepraten en meebeslissen, kunnen het draagvlak vergroten (zie participatie). Daarnaast zal goede communicatie via meerdere kanalen nodig zijn om verschillende groepen burgers te bereiken. Burgerberaad als middel voor gedragen besluiten over klimaat- en energiebeleid Participatie

Zoals genoemd is eerlijkheid een belangrijke voorwaarde voor draagvlak. Inmiddels is er een redelijk idee van wat mensen onder “eerlijkheid” of “rechtvaardigheid” verstaan, maar is het nog onduidelijk hoe dit concreet toegepast kan worden om (combinaties van) maatregelen vorm te geven.

Een andere kennisvraag gaat over het informeren van mensen. Wanneer we vragen of mensen bepaald beleid zien zitten, vraagt dat heel wat van mensen. Mensen moeten de maatregel begrijpen en de gevolgen kunnen overzien. De vraag is hoe je mensen hierbij kunt helpen. Er zijn al methoden om draagvlak te onderzoeken waarbij ook informatie wordt gegeven (bron: CATO-2) (bron: TU Delft). Een voordeel van informerende methoden is dat je niet te maken krijgt met zogenaamde “pseudo meningen”: meningen waar iemand vrijwel geen tijd aan heeft besteed (bron: Bishop et al.). Een nadeel hiervan is dat het invullen van een vragenlijst (veel) meer tijd kost. Daarnaast reflecteren de uitkomsten wellicht niet meer de opinie van de gemiddelde (minder geïnformeerde) Nederlander.