Biomassa

Onder biomassa worden stoffen van biogene oorsprong verstaan. In Nederland en in Europa is meer dan de helft van de hernieuwbare energie afkomstig van biomassa. Momenteel wordt meer dan de helft van deze biomassa gebruikt voor de productie van warmte, gevolgd door transportbrandstoffen, aangeduid als biobrandstoffen, en elektriciteit.

Het gebruik van biomassa voor energiedoeleinden wordt door een aantal beleidsinstrumenten gestimuleerd. De regeling Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE++) verstrekt subsidies voor de opwekking van hernieuwbare warmte en elektriciteit en voor de productie van groen gas dat kan worden ingezet in het bestaande aardgasnet. Recentelijk is ook de productie van bepaalde categorieën biobrandstoffen voor de vervoersector in de SDE++ opgenomen. Het gebruik van deze biobrandstoffen in het vervoer, in de vorm van biodiesel, bio-ethanol en biogas/biomethaan, wordt voornamelijk ondersteund door quota voor hernieuwbare energie die aan brandstofleveranciers worden opgelegd.

Tussen 2015 en 2019 had ongeveer 80% van de biomassa voor energetische toepassingen in Nederland een binnenlandse oorsprong, de rest werd geïmporteerd. Het binnenlands deel omvat vaste biomassa inclusief het hernieuwbaar deel van huishoudelijk afval, vloeibare biomassa en biogas . In 2020 is de import van biomassa sterk toegenomen en voor het eerst boven de 60 PJ  uitgekomen. Hiermee droeg geïmporteerde biomassa voor ongeveer 30% bij aan de biomassa die wordt gebruikt voor het primair energieverbruik in Nederland (bron: CBS). De oorzaak was de toegenomen inzet van biomassa bij kolencentrales. Een groot aandeel van de import van houtpellets was afkomstig uit andere lidstaten van de Europese Unie, voornamelijk uit de Baltische staten en Portugal (bron: Platform bioeconomie). De Verenigde Staten waren de grootste niet-Europese leverancier van biomassa aan Nederland (USDA (PDF), 2021).

Biomassa wordt door de Nederlandse overheid gezien als een belangrijk onderdeel voor het bereiken van klimaatneutraliteit en een circulaire economie in 2050. Het beschikbare aanbod van duurzame biomassa en de haalbare toepassingen van biomassa voor de Nederlandse economie zijn onderzocht door de SER (Sociaal Economische Raad) en het PBL (Planbureau voor de Leefomgeving). Op basis van de adviezen van de SER en het PBL zijn de volgende plannen gemaakt:

• De subsidies voor met biomassa opgewekte elektriciteit (exclusief de gecombineerde opwekking van elektriciteit en warmte uit biomassa) te beëindigen. Het was al besloten dat na 2025 geen nieuwe aanvragen voor SDE++-subsidies voor elektriciteitsopwekking, en dus ook voor elektriciteitsopwekking met behulp van biomassa kunnen worden ingediend.
• Het volgens een verstandig afbouwpad zo snel mogelijk stoppen (bron: Rijksoverheid) met het inzetten van houtige biomassa voor warmte met lage temperatuur. In afwachting van dit afbouwpad wordt toekenning van nieuwe subsidie voorlopig gestopt.
• Opwekking van elektriciteit met steenkool is met ingang van 2030 niet meer toegestaan en van 2021 tot en met 2024 mogen kolencentrales op maximaal 35% van hun vermogen draaien. Dit heeft ook effect op de bijstook van biomassa in kolencentrales.
• Het steunen van het gebruik van biobrandstoffen in de luchtvaart, de scheepvaart en het zware wegvervoer. Ook wordt het gebruik van biomassa voor de productie van hogetemperatuurwarmte in de industrie ondersteund.
• Het steunen van het gebruik van biomassa voor materialen en chemicaliën.

Europa gaat van een lineaire naar een circulaire economie waarin het gebruik van biomassa voor hoogwaardige producten, zoals chemicaliën en materialen, de hoogste prioriteit krijgt. Volgens het concept ‘cascadering’ moeten grondstoffen die al voor hoogwaardigere doeleinden zijn gebruikt, eerst worden hergebruikt en gerecycled. Wanneer zij geen andere bestemming meer hebben, kunnen zij worden gebruikt om energie te produceren. Dit concept stimuleert het energetisch gebruik van nevenstromen van verwerkte grondstoffen en afvalstoffen. Bioraffinaderijen zullen zo een cruciale rol spelen in de circulaire economie. Door in te zetten op meerdere producten en processen kunnen bioraffinaderijen de waarde van biomassa maximaliseren en de hoeveelheid ongebruikt afval minimaliseren.

Door het af te vangen en op te slaan kan CO₂ uit de atmosfeer worden verwijderd en kunnen negatieve emissies worden bereikt. Mondiale ‘integrated assessment models’ laten het belang zien van technologieën die negatieve emissies kunnen realiseren. In deze scenario’s wordt de opwarming beperkt tot ruim onder de 2°C boven het pre-industriële niveau om zo de risico’s en effecten van klimaatverandering te verminderen. Een van de meest veelbelovende opties voor negatieve emissies is het gebruik van duurzame energie uit biomassa in combinatie met CO₂ -afvang en -opslag (CCS). Hierbij wordt het gebruik van fossiele brandstoffen vermeden en wordt tegelijkertijd CO₂ uit de atmosfeer verwijderd. CO₂-opslag en -hergebruik

Het gebruik van biomassa voor energiedoeleinden is onderwerp van maatschappelijk debat. Het begon met de discussie over het gebruik van voedselgewassen als brandstof. Het verwijt was dat biobrandstoffen uit olie- en zetmeelgewassen de mondiale dynamiek van de voedselprijzen zouden beïnvloeden en ongewenste veranderingen in landgebruik zouden veroorzaken. Dit debat heeft geleid tot de invoering van strenge duurzaamheidscriteria voor het gebruik van biomassa in de vervoerssector en tot verdere beperkingen voor de productie van biobrandstoffen uit voedings- en voedergewassen.

Recentelijk zijn bij de herschikking van de Europese richtlijn voor hernieuwbare energie (Renewable Energy Directive) duurzaamheidscriteria ingevoerd voor biomassa uit bossen en drempelwaarden voor de broeikasgasemissiereductie voor vaste en gasvormige biomassa voor de productie van warmte en elektriciteit. Deze criteria vereisen dat:

1. Biomassa niet afkomstig is van land dat niet opnieuw zal worden beplant,
2. Kwetsbare gebieden worden beschermd,
3. Koolstofvoorraden in bossen stabiel blijven of toenemen,
4. Er rekening wordt gehouden met biodiversiteit en bodemkwaliteit bij de oogst.

De richtlijn stelt ook eisen om het risico van het gebruik van niet duurzame biomassa afkomstig uit bos tot een minimum te beperken. In Nederland zijn duurzaamheidscriteria voor het gebruik van vaste biomassa voor elektriciteit en warmte geformuleerd in het kader van het Nederlandse Energieakkoord. Deze criteria zijn opgenomen in het ‘Besluit conformiteitsbeoordeling vaste biomassa voor energietoepassingen’.

De discussie duurt voort, met name als het gaat om het gebruik van biomassa uit bos voor de opwekking van energie. Er zijn meningsverschillen over begrippen zoals koolstofneutraliteit en koolstofschuld en over de vraag of een duurzaam gebruik van bosbiomassa kan worden gegarandeerd. Het argument is dat “Energie uit biomassa wordt geclassificeerd als koolstofneutraal, wat gebaseerd is op een fout in de boekhouding. Emissies uit biomassa worden genegeerd bij het bepalen van de koolstofimpact van de energiesector“. Het klopt dat volgens de internationale boekhoudregels voor broeikasgassen de CO₂-emissies uit de verbranding van biomassa wordt niet gerapporteerd in de energiesector. De reden hiervoor is dat deze emissies al bij de oogst worden gerapporteerd onder landgebruik, landgebruiksverandering en de bosbouwsector (LULUCF: Land Use, Land-Use Change and Forestry). Deze rapportage staat los van hoe de biomassa uiteindelijk wordt gebruikt, als grondstof voor papier en karton, als constructiemateriaal of als brandstof. Dit wordt regelmatig verkeerd geïnterpreteerd: het idee ontstaat dat er zou worden aangenomen dat emissies door verbranding van biomassa altijd worden gecompenseerd door hergroei. In de richtlijnen van de Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) voor de nationale broeikasgasinventarissen worden de CO₂-emissies en -reducties door de bosbouw namelijk geraamd op basis van veranderingen in de koolstofvoorraad (levende biomassa, strooisel, bodem, houtproducten). Dit betekent dat de in het bos vastgelegde CO₂ en de CO₂-onttrekking tijdens de oogst worden meegerekend voor het land waar de grondstof vandaan komt (bijvoorbeeld de VS, Canada). Het land dat energie opwekt met behulp van biomassa houdt alleen rekening met de broeikasgasemissies die moeten worden gerapporteerd voor de oogst van biomassa op het eigen grondgebied. De biogene koolstof die vrijkomt tijdens de omzetting van biomassa in andere energiedragers, waaronder bij verbranding, hoeft dus niet te worden meegeteld, omdat die al is meegeteld bij de oogst in binnen- of buitenland. Als het tijdens de omzetting in andere energiedragers wel zou worden meegeteld, zou dat leiden tot dubbeltelling.

De koolstofschuld van bio-energie uit bossen heeft betrekking op de tijd die bossen nodig hebben om weer aan te groeien en CO₂ op te nemen in dezelfde hoeveelheid als de CO₂-emissie die vrijkomt bij de verbranding. Het definiëren van de koolstofschuld is een zeer complexe aangelegenheid. Het potentieel van bio-energie om de klimaatverandering tegen te gaan moet worden geëvalueerd voor een reeks verschillende bostypes, locaties en beheersregimes. Daarbij moeten ook de koolstofvoorraden, -stromen en -emissies worden meegenomen van het volledige bosbouwsysteem (inclusief bos, producten en grondstoffen voor bio-energie). Een belangrijk aspect hierbij is ook wat er zou zijn gebeurd als de biomassa uit bos niet voor energiedoeleinden was geoogst: de vegetatie had kunnen blijven groeien, voor andere doeleinden zijn gebruikt of ter plaatse zijn verbrand, wat elk een verschillend effect op de broeikasgasemissies heeft.

Een ander punt van kritiek is dat het verbranden van biomassa tot hogere CO₂-emissies leidt dan het verbranden van steenkool. Dit houdt verband met de kenmerken van biomassabrandstof (zoals vochtgehalte en lagere verbrandingswaarde) die van invloed kunnen zijn op de energie-efficiëntie van bijstooksystemen. Er is echter een fundamenteel verschil tussen de twee, dat niet uit het oog mag worden verloren: bij de verbranding van steenkool komt koolstof vrij die al miljoenen jaren onder de grond ligt opgesloten, terwijl bij de verbranding van biomassa sprake is van koolstofemissies die deel uitmaken van de kortdurende biogene koolstofcyclus.

Sinds 1998 meet EurObserv’ER de inzet van hernieuwbare energie in alle lidstaten van de Europese Unie. EurObserv’ER geeft met kwantitatieve indicatoren inzicht in de energetische, technologische en economische ontwikkelingen op het gebied van hernieuwbare energie. Bekijk hier de laatste EurObserv’ER-barometer Biomassa.