De energietransitie in geopolitieke context
Afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en technologie

In drie publicaties wordt context gegeven aan de geopolitiek en de energietransitie:

• Energie en geopolitiek (PDF) (HCSS – januari 2021)
• Internationale ontwikkelingen en de Nederlandse (PDF) energietransitie(HCSS – februari 2021)
• Nederland onafhankelijk van Russisch gas (PDF) (TNO – juni 2022)

Energie en geopolitiek

Dit rapport uit 2021 gaat in op geopolitieke afhankelijkheden, waar door de Russische inval in Oekraïne concrete effecten van zijn terug te zien. Hoewel sommige punten door de grote verschuivingen sindsdien anders zijn uitgepakt, geeft het veel inzicht in het speelveld waarin de energietransitie zich moet voltrekken.

In het rapport wordt de relatie gelegd tussen geopolitiek en energie op vier manieren:

1. Energie-exporten verschaffen regeringen de mogelijkheid afhankelijkheden en nieuwe politieke pressiemiddelen te creëren.
2. Regeringen zullen vanwege de groter wordende afhankelijkheid van gas en de hoog blijvende behoefte aan olie doorgaan met het exploiteren van nieuwe voorraden olie en gas om daar grip op te krijgen.
3. Door de combinatie van de energietransitie, geopolitieke verschuivingen en toekomstige economische crises zullen de energieprijzen vermoedelijk relatief laag blijven, waardoor de instabiliteit van sommige producenten wordt vergroot. [Hoewel de energieprijzen juist enorm gestegen zijn als gevolg van de oorlog in Oekraïne, is de toelichting over de afhankelijkheid en rol van producenten nog steeds relevant – red.]
4. De Europese Green Deal kan alleen met ‘groene’ technologie succesvol worden, maar daardoor ontstaan nieuwe afhankelijkheden met China en kan deze technologie de rol van olie en gas als politiek pressiemiddel geleidelijk overnemen.

Internationale ontwikkelingen en de Nederlandse energietransitie

In dit rapport wordt gesteld dat Europa in de komende twee decennia nog steeds in hoge mate afhankelijk zal zijn van olie en gas. Toenemende elektrificatie en elektriciteit die voor het grootste deel is opgewekt uit hernieuwbare energiebronnen als zon en wind leiden tot meer lokaal geproduceerde energie. Daarmee zal de afhankelijkheid van de OPEC en Rusland op het gebied van olie en gas op den duur verdwijnen. Dat betekent niet dat geopolitieke thema’s geen rol meer spelen in de wereld van energie. Zaken die er daarbij uitspringen zijn:

• De grote en toenemende importafhankelijkheid voor de EU op het gebied van olie en gas in de komende twee decennia
• De dominante positie van China op het gebied van grondstoffen en technieken voor een nieuw energiesysteem Technologie en energiesysteem
• De olie en gas producerende landen die zich niet, of slechts aarzelend, aansluiten bij de energietransitie

Nederland onafhankelijk van Russisch gas

De Russische inval in Oekraïne maakte de afhankelijkheid van Russisch gas en de risico’s die dat met zich meebrengt in een klap duidelijk. In navolging daarvan vroeg het ministerie van EZK om inzicht in mogelijkheden om onafhankelijk te worden van Russisch gas (voor de oorlog in Oekraïne circa 9 bcm voor Nederland). In het overzicht van TNO worden opties op een rij gezet die in meer of mindere mate kunnen bijdragen aan het terugdringen van deze import op korte, middellange en langere termijn. De opties betreffen enerzijds het vervangen van het aanbod van gas uit Rusland door andere fossiele en niet-fossiele energiebronnen. Anderzijds wordt ingegaan op maatregelen die de vraag beperken. De gepresenteerde opties moeten worden geïnterpreteerd als maatregelen bovenop reeds ingezet beleid (2021).

Op de korte termijn (winter 2022/2023) zijn er vier opties, allemaal met nadelen. De brandstof in elektriciteitscentrales kan worden vervangen door kolen en biomassa, er kan LNG worden geïmporteerd uit andere landen van Rusland, de eigen productie in (vooral) Groningen kan worden verhoogd en er kan worden gestuurd op het tijdelijk verlagen van de vraag door gedragsverandering en hoge prijzen. Op de middellange termijn kan er gestuurd worden op besparingen. Dit kan door blijvende gedragsverandering van huishoudens en bedrijven, extra energie-efficiëntiemaatregelen voor huishoudens en energiebesparing in de industrie. Structurele maatregelen kunnen worden versneld voor effecten op de langere termijn (5 jaar). Dan gaat het om maximale inzet op wind op zee, elektrificatie van de industrie, warmtetransitie van gebouwde omgeving en de ontwikkeling van groene waterstof en groen gas . Biomassa Energiearmoede Industrie

De optelsom van de mogelijke maatregelen biedt genoeg ruimte om het aandeel Russisch gas te compenseren. Op middellange termijn kunnen opties met hoge kosten, CO₂-emissies of risico’s worden beperkt door investeringen naar voren te halen in energiebesparing en duurzame energie . Dit levert een structurele verbetering op in het licht van de benodigde energietransitie en vermindert de importafhankelijkheid.

De beschreven rapporten van HCSS zijn onderdeel van de kennisbank systeemintegratie van de Topsector Energie.