Aardwarmte uitgelegd

Transcriptie podcast ‘Aardwarmte uitgelegd’

Onderstaande tekst is een transcriptie van de podcast ‘Aardwarmte uitgelegd’, onderdeel van de podcastserie ‘De energietransitie uitgelegd’.

Interviewer: [00:00:08] Welkom bij De energietransitie uitgelegd van het Platform Energy.nl. Mijn naam is Eveline Janse en in deze podcastserie vraag ik iedere keer aan een expert om een bepaald onderdeel van de energietransitie toe te lichten. In deze aflevering ga ik in gesprek met Maurice Hanegraaf over aardwarmte.

Interviewer: [00:00:27] Maurice is Business director geo-energie bij TNO. Ik ga hem onder andere vragen naar het potentieel van aardwarmte voor de energietransitie, in hoeverre aardwarmte op dit moment al wordt toegepast in Nederland en wat de uitdagingen zijn voor de verdere ontwikkeling.

Interviewer: [00:00:44] Welkom Maurice!

Maurice Hanegraaf: [00:00:46] Dank je wel.

Interviewer: [00:00:48] Voordat we de inhoud induiken wil ik je eerst graag vragen om wat duidelijkheid te verschaffen over de verschillende termen die we in dit spectrum horen. Want ik hoor regelmatig aardwarmte, maar ook geothermie en aquathermie. Kun je vertellen wat de verschillen daartussen zijn?

Maurice Hanegraaf: [00:01:06] Ja, dat kan ik. Aardwarmte en geothermie is eigenlijk hetzelfde. Je spreekt van aardwarmte of geothermie als er sprake is van het winnen van warmte uit de ondergrond dieper dan 500 meter. In Nederland wordt ook veel over bodemenergie gesproken. En bodemenergie, dat is als je warmte wint van ondieper dan 500 meter diepte. Verder kijken we ook naar andere vormen van warmteproductie uit oppervlaktewater en dan spreken we van aquathermie.

Interviewer: [00:01:33] Oké, dus dat gaat echt over oppervlaktewater, en aardwarmte en geothermie, dat is eigenlijk hetzelfde. En bodemenergie zit minder diep. Dat is het verschil. Nou, laten we het in deze aflevering dan verder hebben over aardwarmte. Ja, waar in Nederland wordt aardwarmte al toegepast?

Maurice Hanegraaf: [00:01:53] Nou, eigenlijk al best wel veel plekken. Er zijn 36 locaties in Nederland waar aardwarmte wordt geproduceerd uit de ondergrond dieper dan 500 meter. En dat concentreert zich wel voornamelijk in het Westland, in de kop van Noord-Holland en een aantal plekken in Noord-Nederland. En in het verleden ook in Limburg. Dus het is best verspreid over Nederland. Alleen als je naar de landkaart kijkt en je ziet waar de stipjes zitten, waar daadwerkelijk aardwarmte wordt geproduceerd, dan concentreert zich dat voor nu nog in die regio’s.

Interviewer: [00:02:23] En waarom is die concentratie zo in dat Westland? Heeft dat te maken met de kassen die daar zitten?

Maurice Hanegraaf: [00:02:28] Ja, dat klopt. Tweederde van alle kassen in Nederland, die bevindt zich in het Westland en die hebben een grote warmtevraag voor de plantjes te laten groeien. En daar is ook de ondergrond heel erg geschikt voor aardwarmte. Het eerste project in Nederland is in 2007 ook in het Westland gerealiseerd. En ja, het groeit in die regio ook sterk.

Interviewer: [00:02:48] Wat kunnen we verwachten van aardwarmte? Is het overal in Nederland uiteindelijk beschikbaar of is het vooral die westkant en dat noorden waar dat verder ontwikkeld kan worden?

Maurice Hanegraaf: [00:02:58] Ja, op veel plekken kan het in Nederland, maar niet overal. De ondergrond voor aardwarmte is niet overal geschikt. De aardwarmte-projecten die nu actief zijn, die produceren voornamelijk uit een aantal geothermische reservoirs die op een aantal plekken beschikbaar zijn in de regio’s die ik net aangaf. In de toekomst zien we ook dat er wordt gekeken naar minder diepe aquifers. Dat zijn bodemlagen waaruit water, warm water omhoog gepompt kan worden. Ja, de aardwarmte-projecten die er nu zijn die produceren uit bepaalde lagen die we heel goed kennen vanuit de olie- en gaswinning. Vanwege de olie- en gaswinning is de ondergrond op veel plekken in Nederland heel goed in kaart gebracht en weten we dus daarom van bepaalde lagen en bepaalde dieptes meer dan van andere lagen. En ik verwacht in de toekomst dat ook voor ondiepere en op andere plekken in Nederland meer kennis wordt vergaard over de ondergrond en daardoor ook aardwarmte op meer plekken mogelijk wordt.

Interviewer: [00:03:51] Oké, en daarmee komt het potentieel beschikbaar voor in heel Nederland.

Maurice Hanegraaf: [00:03:57] Niet in heel Nederland. Als je spreekt over aardwarmte uit diepe ondergrond is niet overal geschikt, maar wel op veel plaatsen. Dus dat zal altijd onderzocht moeten worden of er geschikte lagen zijn waar je voldoende warm water uit de ondergrond naar boven kan pompen voor het verwarmen van huizen of kantoorgebouwen of kassen.

Interviewer: [00:04:16] En heb je dan ook concrete cijfers over voor hoeveel huishoudens dit beschikbaar komt of voor hoeveel bedrijven?

Maurice Hanegraaf: [00:04:24] Ja, het is op dit moment in zes projecten, op dit moment om je een beeld te geven, die produceren warmte voor ongeveer 165.000 huishoudens, dus dat is ongeveer voor een stad met de omvang van Utrecht. We hebben ook gekeken wat het totale potentieel kan zijn in de toekomst richting 2050, als alles duurzaam geproduceerd moet worden, dan verwachten we dat we vanuit de ondergrond ongeveer 2,5 – 3 miljoen huizen verwarmd kunnen worden met warmte uit de ondergrond. En in Nederland ter vergelijking zijn ongeveer 7 miljoen huizen, dus dat is een fors aantal. Een fors aandeel van onze woningen kan worden verwarmd met aardwarmte.

Interviewer: [00:05:00] En welke rol zie jij dan voor aardwarmte in Nederland als het gaat om de energietransitie?

Maurice Hanegraaf: [00:05:06] Kijk aardwarmte zijn grote projecten. Met één project kun je 4 tot 7000 huishoudens van warmte voorzien via een collectief warmtenet. Dus aardwarmte is eigenlijk vooral geschikt in gebieden waar er een grote warmtevraag is, dus in stedelijke gebieden waar veel huizen per vierkante kilometer aanwezig zijn en waar het rendabel is om dit soort warmtenetten en collectieve warmtesystemen aan te leggen die dan gevoed worden met duurzame bronnen zoals aardwarmte. En het succes van aardwarmte is ook buiten de ondergrond dat we die goed moeten kennen en dat we die veilig en verantwoord kunnen ontwikkelen. Dat er ook echt afzet is. En daar begint het eigenlijk mee. Zonder voldoende afzetmogelijkheden zal geothermie of aardwarmte ook niet groeien.

Interviewer: [00:05:48] Helder. Maar op zich zijn er nog heel veel huizen die van het aardgas af moeten, dus je zou denken dat die potentie daar wel is?

Maurice Hanegraaf: [00:05:56] Ja, dat potentieel is enorm. We hebben natuurlijk wat ik net al zei 7 miljoen huishoudens. Maar we zien ook dat de ontwikkeling op dit moment van warmtenetten in de praktijk achterblijft bij de verwachtingen. In het Klimaatakkoord is bijvoorbeeld afgesproken dat er in 2030 1,5 miljoen huizen met warmtenetten worden verwarmd. De ontwikkeling gaat nu te traag om die doelstelling te halen.

Interviewer: [00:06:16] En wat ik me eigenlijk ineens afvraag: is aardwarmte helemaal hernieuwbaar en is het emissieloos?

Maurice Hanegraaf: [00:06:23] Ja, we zien het als een hernieuwbare bron. Je wint warmte uit de ondergrond en die warmte wordt op een natuurlijke manier weer aangevuld. Wel is het zo dat dat je de aarde een stukje afkoelt. Het beïnvloedingsgebied is klein, ongeveer anderhalve kilometer rondom de put waaruit je produceert of injecteert, beïnvloed je en zal de aarde rondom de put een stukje afkoelen. Via natuurlijke processen wordt dat weer opgewarmd. Een aardwarmte-project wordt nu ontwikkeld voor een levensduur van ten minste dertig jaar en daarna is de warmte die je eruit haalt wellicht niet meer voldoende om te leveren aan zo’n warmtenet. En dan zal het project stoppen en dan zal het lange tijd duren voordat de warmte weer de natuurlijke situatie heeft bereikt. Maar als je op langere tijdschalen bekijkt, is het een volledig duurzame manier van warmteproductie.

Interviewer: [00:07:13] En hoe zit dat met de emissies?

Maurice Hanegraaf: [00:07:15] Geothermie is een schone bron. Het is veel schoner dan aardgas wat we gebruiken in een cv-ketel. Het is ongeveer 90% minder emissies, maar het is niet emissieloos. In veel gebieden waar je warm water omhoog pompt, zit ook een klein beetje aardgas, wat samen met het water wat je omhoog pompt, mee omhoog pompt. En tuinders gebruiken dat nu bijvoorbeeld om hun warmte kracht installaties, de WKK’s,dat wordt verbrand in de WKK’s om daarmee warmte en elektriciteit te maken op dit moment. En dat is een klein aandeel wat, afhankelijk waar je zit in Nederland, is dat wat kleiner of wat groter, maar overall is van alle beschikbare warmtebronnen is aardwarmte een hele schone bron. Maar er komt een klein beetje aardgas mee omhoog bij het oppompen van de warmte.

Interviewer: [00:07:57] Ja ja, precies, dus aardwarmte zelf is eigenlijk helemaal emissieloos, maar bij het proces van het naar boven halen komt aardgas mee en aardgas, als je dat vervolgens gaat gebruiken, dan is daar natuurlijk ook sprake van emissies.

Maurice Hanegraaf: [00:08:11] Ja, ik zou zeggen het is hernieuwbaar, want de warmte wordt op een natuurlijke manier weer aangevuld en als je gewoon netjes mee omgaat is het een onuitputtelijke bron. Maar het is niet volledig emissieloos. Het is niet 100% CO2-neutraal, omdat er een klein beetje aardgas meekomt, maar daar zijn oplossingen voor. Er is ook al een project wat bijvoorbeeld de aardgas wat omhoog komt, wordt in oplossing gelaten en wordt gewoon mee teruggepompt met het formatiewater wat je omhoog haalt, pomp je ook gewoon weer terug in hetzelfde reservoir en de warmte wordt dan afgegeven via een warmtewisselaar. Maar ik verwacht dat dit soort projecten die de aardgas in oplossing houden en gewoon terugpompen dat dat veel meer zal gebeuren in de toekomst. En daarmee is het wel emissieloos.

Interviewer: [00:08:52] Oké, helder. Je vertelde net over de mogelijkheden die er dus op heel veel plekken in Nederland zijn om die aardwarmte te benutten. Wat is er nou nodig om die ontwikkelingen echt op stoom te krijgen?

Maurice Hanegraaf: [00:09:03] Het belangrijkste is dat die warmtenetten en de afzet voor warmte dat dat tot ontwikkeling komt. We hebben als TNO daar ook met partners een Groenfonds voorstel op ingediend waarin dankzij financiering en onrendabele topfinanciering vanuit het Groene Fonds op tien plekken in Nederland versneld nu een warmtenet kan worden aangelegd. Maar ook met het stijgen van de gasprijzen zie je overal versnelling. We gaan zuiniger om met onze energie, maar je ziet ook dat huishoudens en bedrijven ook versneld nu investeren om minder aardgas te verbruiken. Dus ik hoop dat het ook zal leiden tot een versnelling van de aanleg van warmtenetten. En in het kielzog daarvan zal de keten, wie ook nog meer tot ontwikkeling komen dan nu en bij de glastuinbouw, ja, dat zijn de pioniers. Met een aantal ondernemers die rond 2007 ermee zijn begonnen, zijn we waar we nu zijn. En  die ontwikkeling zet zich gewoon autonoom door. Alleen vooral de gebouwde omgeving en de huishoudens, dat zal de komende jaren een impuls moeten krijgen om dat volledige potentieel waar te maken en te gaan benutten.

Interviewer: [00:10:04] Ja, nou noemde je net al eventjes terloops dat het ook veilig moet gebeuren. Is dat nog een belangrijk aandachtspunt voor aardwarmte?

Maurice Hanegraaf: [00:10:13] Zeker. Aardwarmte is een mijnbouw-activiteit en soms wordt een link gelegd met van oh, wat zijn de risico’s  van Groningen? Kan dat ook gebeuren bij de productie van aardwarmte? De risico’s zijn niet nul, maar zijn wel heel anders en vele malen lager en zijn eigenlijk onvergelijkbaar met aardgasproductie. Soms wordt dat nog wel eens door elkaar gehaald en is dat in de perceptie, speelt het wel een belangrijke rol.

Interviewer: [00:10:38] Want waar zit het verschil in?

Maurice Hanegraaf: [00:10:40] Ja, het is gewoon een heel ander mechanisme. Het achterliggende mechanisme voor de seismische risico’s zijn anders. Bij aardgas pomp je iets uit de grond en stop je iets terug, waardoor er drukverlaging in de ondergrond plaatsvindt en daardoor ook bodemdaling en drukverschillen. En bij aardwarmte wordt het water omhoog gepompt, maar ook weer terug gepompt en blijft het op reservoir-niveau hetzelfde, alleen kon je de aarde een stukje wel af. En door die afkoeling kunnen er seismische risico’s ontstaan, alleen zijn die vele malen lager dan bij de gaswinning. Maar wij zien dit niet als showstopper voor de voor de verdere uitrol en opschaling van aardwarmte. Wel moet je daar transparant over zijn in de communicatie richting de omgeving is het natuurlijk belangrijk dat je hier eerlijk en transparant over bent.

Interviewer: [00:11:27] Ja, en ik begrijp dus ook dat wat jij net uitlegde van dat zo’n put na dertig jaar ook stil wordt gelegd, dat zo’n project wordt gestopt, juist dat alles weer op kan warmen. Dat heeft denk ik ook met deze risico’s te maken.

Maurice Hanegraaf: [00:11:41] Nee, dat heeft niet niets met deze risico’s te maken. Je hebt een bij aardwarmte altijd een productie- en een injectieput en je produceert de warmte, stopt het afgekoelde water weer terug. En op een gegeven moment bereikt de koude bel, het koudere afgekoelde water, bereikt de productieput. Langzaam zal die temperatuur dan teruglopen en het is meer een economische reden: tot welke temperatuur is het rendabel om dit te produceren? En de afstand tussen die putten wordt zo aangelegd dat het minimaal dertig jaar mee kan. Maar we zien ook voorbeelden, in Parijs bijvoorbeeld, waar al veel langer geothermie gaande is, dat er al projecten en putten zijn die al vijftig jaar of meer dan vijftig jaar produceren, dus dat is een minimum. Het kan ook langer.

Interviewer: [00:12:25] Ja, helder. Tot slot nog de vraag: je gaf net al aan van de ontwikkelingen die nu nodig zijn de opschaling van die warmtenetten. Wat zijn verder nog jouw verwachtingen voor aardwarmte als we wat verder weg kijken richting 2050?

Maurice Hanegraaf: [00:12:40] Nou, ik denk dat we echt een versnelling gaan zien in de aanleg van warmtenetten. Maar waar in het verleden vooral gericht waren op hele hoge temperatuurnetten met een enkele bron, verwacht ik in de toekomst ook warmtenetten met lagere en middentemperaturen, gevoed door een mix aan bronnen. Er kan gewoon een mix van aquathermie en geothermie bijvoorbeeld zijn en in combinatie met warmtepompen. Dus dat is een ontwikkeling die we zien. Verder de de opwarming richting 2050: de gemiddelde temperatuur zal stijgen, ook in de winter, dus die warmtevraag zal anders worden. Maar ook de koelvraag zal sterk stijgen. Het voordeel van lage temperatuur warmtenetten is dat je naast verwarmen ook kan koelen. Dus dat type netten en toepassingen zullen enorm in ontwikkeling komen denk ik… en daarmee ook het type aardwarmteproject. De projecten zitten nu allemaal op een diepte van 2 tot 3 kilometer en produceren 70 tot 90 graden gemiddeld. Ja, een laag- of midden-temperatuurnet heeft ook een lagere temperatuur nodig, dus ik verwacht ook dat ondiepe geothermie, of ondiepere geothermie tussen de 500 en 1500 meter een een vlucht zal nemen.

Interviewer: [00:13:46] Wordt het daarmee ook goedkoper?

Maurice Hanegraaf: [00:13:49] De investeringskosten zijn goedkoper, omdat je minder diep hoeft te boren. Maar de kosten per eenheid energie hoeven we daar niet per se mee te verlagen. Kan wel, maar hoeft niet. Als je een diepe put hebt waar heel warm water uit produceert en waar je de warmte goed in benut, dan kan de prijs per eenheid warmte heel rendabel zijn.

Interviewer: [00:14:10] Ja, dus het gaat meer om de investeringskosten die daar wel in verschillen?

Maurice Hanegraaf: [00:14:13] De investeringskosten zijn wel veel lager. En het grote voordeel van ondiepe geothermie, die vermogens zijn kleiner. Waar je bij een diepere geothermie project of aardwarmte project 4000 tot 7000 woningen van warmte kan voorzien, dat betekent ook dat je een groot warmtenet aangelegd moet hebben en dat die 4000 of 7000 woningen ook klaar zijn voor om aangesloten te worden op een warmtenet. Terwijl met ondiepe geothermie dat zijn wat lagere vermogens, dan kun je ook met een net van enkele honderden woningen tot een paar duizend woningen af. En dat past misschien ook beter in de transitie om in de wijkaanpak wijk voor wijk te gaan verduurzamen. En je ziet ook investeringen vanuit de overheid, maar ook van bedrijven, om die ondergrond beter in kaart te brengen voor die dieptes, met dit doel om ondiepere geothermie tot ontwikkeling te brengen.

Interviewer: [00:15:00] Kan ik me voorstellen. Dat maakt het allemaal iets toegankelijker of iets bereikbaarder.

Speaker3: [00:15:04] Ja, klopt ja.

Interviewer: [00:15:06] Ik wil jou hartelijk bedanken voor deze toelichting. Het is duidelijk geworden dat aardwarmte heel veel potentieel heeft, maar dat er dus ook nog wel heel veel ontwikkeling nodig is. Dus we houden het allemaal in de gaten. Dank je wel!

Maurice Hanegraaf: [00:15:19] Graag gedaan!

Interviewer: [00:15:21] Meer informatie en onderzoeken over aardwarmte kun je vinden op Energy.nl. Je vindt daar ook meer informatie over het betrekken van omwonenden via participatietrajecten. Hartelijk dank voor het luisteren.